НЕДОЈДИЈА еднаш името ми беше,
Место кај што никој никогаш не дошол.
За земја-посестрима на Платона сал
Републиката ја имам, но од неа полична сум;
Оти обичен си беше таа прозен мит,
А јас сум тоа што таму пишано е,
За луѓе, берикет, закони и цврста рамка,
Место сум кон кое сека мудра глава ита:
ПОЈДИЈА е сега името што го носам[1]
(Анемолиј, британски поет)
Со ваква игра на зборови започнува македонското издание на Моровата Утопија. Со стиховите на британскиот поет, господин Анемолиј, ја започнувам приказната за секогаш-утопизираните теории и човековата потреба истите секогаш одново и одново да ги создава. Недојдија, така започнува, „недојдија еднаш името ми беше“, таквото име можеме да го препишеме на секоја теорија за која во пракса сме ја востановиле како утопија. Недојдија – свет до кој не се доаѓа, општество до кое иако честопати сме пробувале да појдеме и дојдеме, никогаш не сме стигнувале. Па иако, за теоријата на Томас Мор се вели дека сега име „Појдија“ има, изгледа останал само спис со име Утопија.
Како да ја дефинираме утопијата? Како термин што таа значи? Најпрво тоа би била основата на која треба да се гради овој мој текст – да видиме што е, за да можеме да кажеме зошто. Зошто утопија? Утопија, од грчкото u или не и topos што значи место, така што утопија би била не-место; назив за секоја држава со идеално уредување, исто така неостварлива замисла, сонување[2]. Па оттука, утопистот ќе биде сонувач, ентузијаст, политички или социјален работник кој е занесен од неостварливи планови; утопистички, пак, ќе биде нешто што е замислено, сонувачки створено, неизводливо, неостварливо, неможно[3]. Генерално, каде и да се отвори го гледаме едното и исто: замислено, неостварливо, неможно, прекрасно, идеализирано општество. Па дури ако се вратиме назад кон анимираните и детски играни филмови или во приказните, во многу од нив го наоѓаме истиов момент. Можеби ќе звучи апсурдно, но да: Петар Пан – чиста утопија со земјата Недојдија, Алиса во земјата на чудата – зар не е таа земја утопија, баш поради тоа бидејќи е чудна и надвор од „нормалноста“, сите бајки во кои после полноќ го снемува идеалниот свет. Од детството на човекот му се всадува или тој самиот по себе има потреба да замислува совршен свет, наместо да го креира, и има потреба да теоретизира утописки системи, наместо да ги имплементира. Настрана од детските приказни, ништо поразлино не се случува на возрасниот план, дури ни на политичко-општествен план: првенствено т.н. неразвиени земји, како и земјите во развој, си имаат поставени цели (во нашиов случај: евро-атлански цели) чиниш во Недојдија ќе влезат. Па за апсурдноста да биде уште поголема, таквите земји, меѓу кои и нашата, со такво идеализирање гледаме кон тие цели, како да се најдоброто, најпрекрасното, најчистото, па ако сакаме и најнекорумпираното, декриминализираното и сл. место, создавајќи си една сосема, и голема, грешна слика за самите „идеални“ сојузи, со што уште еднаш се потврдува историско-всадената потреба од утопизирање на сè што во еден момент ќе ни се причини недостижно, за секоја половина која ни е недостижна, а сакаме да нè комплетира – „половина недостижна која ја нарековме недостижба“[4].
Но ваквата недостижба си тлее низ речиси целата историја, низ целата историја на философијата. Година 367 пред нашата ера, Платон го остварува своето второ патување на Сиракуза[5]. Славниот философ пристигнува кај Дионисиј Помладиот за да му побара земја, а секако и луѓе за остварување на својата држава. Иако Дионисиј му го ветува тоа, сепак не го остварува[6] и така теоријата на Платон изгледа останува утопизирана. Но да погледнеме малку подлабоко! Знаеме дека во основа Старите Грци живеат во заедници т.е. во градовите-држави. Човекот бил навикнат да живее во заедница, а животот во таа заедница е добриот живот на човекот. Па така, Платон како философ кој се занимава и со човековата среќа и со општеството, неопходно било да го постави императивот дека за идеална држава се потребни морални/добри/среќни граѓани. Платон сака држава, на крајот и конципира теорија за држава, во која постои еден апсолутен морален кодекс според кој се раководат сите луѓе и сите држави. Платоновата Политеја е токму тоа: совршено уредена теорија за општество во која се споени општествените и етичките компоненти, со даден акцент на праведноста како главна уредувачка вредност.
Уште една важна компонента кај Платон за која, повторно, може да се каже дека завршува утопизирана, а е вметната и во Политеја, е идејата за софократија – „Ако философите бидат басилевси во државите! Или, ако басилевсите...не ѝ се посветат на философијата благородно и во доволна мера, и ако тоа не се совпадне во едно исто – моќ, политика и философија...тогаш нема да има сопирање на злото и расипаноста во државите.“[7], па Платоновски само ќе допрашам „можна ли е самата оваа држава?“[8] Ваквото прашање до некаде со одговор го задоволува Марк Аврелиј кој е и философ и цар, но освен него, историјата на философијата не памети друго оживување на Платоновите тенденции, а можеби е толку подобро уредување од демократијата, поставувајќи ги мудрите како помудри од стадото. Но уште една општествена теорија – утопизирана.
„Републиката ја имам, но од неа полична сум; Оти обичен си беше таа прозен мит[9]“ се вели во песната на г. Анемолиј. И навистина, на крајот од краиштата можеби Политеја се сведува на обичен прозен мит или некаква алегорија за совршено организирано општество, но во историја на философијата се сретнуваат уште неколку вакви или слични теории. „Место сум кон кое сека мудра глава ита[10]“ се вели во гореспоменатата песна како најава за Утопија на Томас Мор. Концепирајќи теорија за која се вели „Само јас од сите земји без филозофија, со филозофски дела создадов земја за смртни.[11]“ имплицирајќи на тоа дека за разлика од Старите Грци, тука немаме залагање за многу философирање туку за актуализација на философските идеи во пракса.
Па така, Томас Мор го опишува совршениот политички систем споредувајќи ги европските земји со совршено разумно и организирано општествено уредување, а сето тоа поставувајќи го на островот наречен Не-земја односно Утопија. Генерално теоријата се базира, или во најмала рака, се поврзува со класичите концепти на совршените општества на Платон и Аристотел. Интересно за теоријата на Мор е што таа е остра критика кон тогашните состојби во општеството, а се потенцира едноставниот морален дух што не било многу во согласност со тогаш-актуелното потенцирање на земниот живот. Целиот спис е насочен против растечкиот дух на комерцијалната експлоатација, Мор го напаѓа уништувањето на земјоделските површини со цел материјални придобивки на земјопоседниците, го истакнува семејството како главна и централна општествена единица, ја укинува приватната сопственост, ги укинува, дури, и парите како основно средство за трговија, а прв јавно го изнесува и идеалот за (меѓу)верската толеранција. Уште еден важен моментум, кој е и наследство од Платон, е тоа што Мор не се согласува со тоа моралот да се одвои од политиката. Јавно и јасно ги критикувал тираните кои дејствуваат против ползата на граѓанството, а директно за својата корист.[12]
Но што е тука проблемот? Не ги и не би ги спорел идеите на Мор, главниот проблем е што никој не успева да ги согледа потребите од таквите идеи. Развојот на силите против кои Мор со Утопија се борел, а може да се каже дека и одредени структури во денешните општества сè уште се борат, никој и ништо не ги сопира. Да појдеме и на микро план, на ниво на нашето општество, се бориме, цело време, против уништување на зелени површини во градските и плодни површини во приградските предели, приватната сопственост игра сè поголема улога, а приватните и лични интереси се главен мотив по кој се одвива речиси сè, а пак парите заедно со сè ова го роварат општеството. За меѓуверската или меѓуетничката толеранција, на која треба, на која мора, да се инсистира, не би дал коментар бидејќи на сето инсистирање, некој цело време ги потпалува, беспотребно, проблемите. И така теоријата на Томас Мор, си останува теорија, колку и г. Анемолиј да пее дека кон таквиот општествен концепт може да се појде нарекувајќи го Појдија, Утопија си останува Недојдија!
Ваквите вредности на Томас Мор даваат одличен Schlagwort за следната, изгледа до сега утопизирана, теорија. „Историјата на сите општества до сега е историја на класни борби. Слободниот и робот, патрицијот и плебеецот, феудалецот и крепосникот, еснафот и калфата, накусо – угнетувачот и угнетениот – стојат во постојана спротиставеност еден наспроти друг, водејќи непрекината, де скришна, де јавна борба, која секогаш завршувала со револуционерна преобразба на целото општество, или со заедничка пропаст на класите што се борат[13]“, вака гласи почетокот на Манифестот на комунистичката партија. Ваквата, спомената, револуционерна преобразба некако се подразбира дека е потребно да заврши со подобар исход. Имено, револуција се прави за нештото кое е проблем да се поправи. Но, последниот дел од воведната реч на Манифесот, „или со заедничка пропаст на класите што се борат[14]“ е по сè изгледа многу поверојатниот исход од една револуциска побуда и побуна, па така наместо вистинските вредности за кои револуцијата се бори, се добиваат или тие вредности грешно разбрани и уште погрешно имплементирани или апсолутна никаква промена во која само играат нови актери. И да, кога зборувам за вредности кои сакаме и кон кои треба да целиме, да, апсолутно мислам на и веќе споменатите вредности, но и оние кои следат во моето излагање, а се вредности од утопистички теории или па поради нивна неимплементиција биле прогласени за утописки.
48мата година од XIX век, Маркс и Енгелс го составуваат Комунистичкиот манифест и го издаваат во Лондон. Манифест кој е текст како сумарна изјава, на Маркс и Енгелс, која ја имале за своите идеи. Манифестот бил објавен кратко пред да започнат револуциите таа година во Еворпа, кои завршиле неуспешно.[15] Но ваквиот неуспех на револуциите никако не може да се препише на комунистичката теорија, туку напротив, на човековото сфаќање на таа теорија и нејзината (не)имплементација. Ако се повикаме на текстот „Некои контроверзии околу Маркс“ на проф. Цуцуловски кои стои како предговор на македонското издание на Манифестот, би ни се потврдило ова, таму се вели: „Комунистичките апостоли ретко што разбираа од Маркса, бидејќи не го читаа. Ако го читаа, не го разбираа. Не го разбираа бидејќи не ја познаваа Хегеловата филозофија, бидејќи не ја познаваа Германската класична филозофија. Неа, пак, не ја знаеа, бидејќи не ја знаеја филозофијата воопшто. Без филозофијата, тоа е повеќе од сигурно, Маркс не може да се разбере, бидејќи Маркс беше економист само според формата; во суштина, тој секогаш беше филозоф. Тој беше филозоф, кој пишуваше за економски теми[16]“. На крајот од краиштата и сè се сведува на тоа – не ја разбираат теоријата бидејќи не ја познаваат философијата. Па тоа што ни е непознато, ќе го прогласиме како неможно, а тоа што ни е неможно како утопија. Па на крајот, ова се потврдува и во самиот Манифест во делот за критичко-утопискиот социјализам и комунизам: „Значењето на критичко-утопискиот социјализам и комунизам стои во обратен сразмер со историскиот развој. Во иста мера во која класната борба се развива и оформува, ова негово фантастично воздигнување и фантастична борба губат секаква практична вредност и секаква теориска оправданост.[17]“ Па така лошата имплементација води кон губење на вистинските вредности, а теоријата останува теорија – утопизирана недојдија кон која не може да се појде поради сите лошо имплементирани чекори на децата на револуцијата.
Па така, читајќи ги вредностите на ваквите системи, сите до сега набројани, а истите утопизирани, совршено би се потврдила со уште еден аргумент кои го даваат критичарите на социјализмот, како Шумпетер, кои велат: „Но работата е во тоа... и човековата природа е онаква каква што е, капиталистичката алтернатива, со својот систем на мотиви и поделба на одговорностите и наградите, сепак обезбедува, можеби не најдоброто што може да се замисли, но аранжман што најдобро може да се реализира.[18]“ Леснотијата со која човекот го кажува ваквиот став, прифаќајќи едно (во случајов: капитализмот) како решение и леснотијата со која ја прифаќа неможноста да разбере вистински и да, уште повистински, имплементира некое подобро општествено решение е погубна. Наспроти тоа човекот си ја има востановено леснотијата за прогласување на некоја теорија како утопија. Од ваквите ставови произлегува и прогласувањето на ваквите теории како вид на религија, како на пример во Сапиенс на Харари каде што комунизмот се прогласува за религија (па уште и прогласување на сите религиски компоненти за присутни во комунистичката теорија: Свето Писмо – Манифест, Пророци – Маркс и Енгелс, свети празници – Први Мај и годишнината од Октомвриската револуција)[19]. И така секоја помисла за реализација на ваква утописка идеја ќе ја сведеме на религија во која само ќе останеме да веруваме, но никако и да имплементираме. Па дури и ако помислиме да имплементираме ќе ја прогласиме за анархија, и тоа не анархија како самоодржливо општество на кое не му требаат властодршци (таква анархија е и можеби добредојдена и би следела по комунизмот) туку напротив анархија во она колоквијално разбирање т.е. анархија како хаос.
Па ете така, на човековиот род изгледа му е полесно да прифати состојба на вечна дистинкција угнетувачи-угнетени отколку вистински, со своето рацио, философски, да седне, проучи, вистински размисли, и повторно: уште повистински, практично да имплементира некоја општествена теорија за која сме се согласиле дека е добра, но толку добра што речиси неможна да се имплементира па сме ја прогласиле за недојдија, за утопија.
Белешки:
[1] Стихови за островот Утопија од поетот-лауреат, г. Анемолиј, син од сестра на г. Ајгидиј; преземено од Мор, Томас. Утопија. Прев. Зоран Анчевски. Скопје: Магор, 2001. стр. 7. [2] Вујаклија, Милан. Лексикон страних речи и израза. Београд: Просвета, 1980. стр. 949. [3] Види 2. [4] Стих од песната Недостижба, според: Лазаревски Медиќ, Андреј. Беседење со неа. Битола: ДАТА Песнопој, 2021. стр. 13. [5] Според: Коплстон, Фредерик. Историја на филозофија, Грција и Рим. Том 1. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016. стр. 131. [6] Лаертиј, Диоген. Животите и мислењата на славните философи. Прев. Елена Весова Колоска. Скопје: Аз-буки, 2004. [7] Платон. Политеја. Прев. Елена Колева. 473d. [8] Види 7. 471d. [9] Види 1. [10] Види 1. [11] Стихови од утопијанска поезија, непознат автор; преземено од Мор, Томас. Утопија. Прев. Зоран Анчевски. Скопје: Магор, 2011. [12] Според: Коплстон, Фредерик. Историја на филозофија, Доцна средновековна и ренесансна филозофија. Том 3. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016. стр. 321. [13] Макрс, Карл. Фридрих, Енгелс. Манифест на комунистичката партија. Прев. Денко Скаловски. Скопје: Аз-Буки, 2008. [14] Види 13. [15] Според: Коплстон, Фредерик. Историја на филозофија, Германска философија од XVIII до XIX век. Том 7. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2015. стр. 310. [16] Цуцуловски, Љубомир. „Некои контроверзии околу Маркс“, предговор при Макрс, Карл. Фридрих, Енгелс. Манифест на комунистичката партија. Прев. Денко Скаловски. Скопје: Аз-Буки, 2008. [17] Види 13. [18] Schumpeter A., Joseph. Kapitalizam, socijalizam I demokracija. Prev. Ante Marusic. Zagreb: Globus, 1981. стр.255 (слободен превод на цитатот) [19] Според: Харари, Јувал Ноа. Сапиенс, кратка историја за човековиот род. Прев. Соња Андонова. Скопје: Три, 2018. стр. 256-257
Библиографија:
1. Schumpeter A., Joseph. Kapitalizam, socijalizam I demokracija. Prev. Ante Marusic. Zagreb: Globus, 1981.
2. Вујаклија, Милан. Лексикон страних речи и израза. Београд: Просвета, 1980.
3. Група автори. Зборник на текстови од меѓународната конференција одржана по повод 2400 години од основањето на Платоновата академија. Скопје: Филозофски факултет, 2016.
4. Коплстон, Фредерик. Историја на филозофијата, Германската филозофија од XVIII до XIX век. Том 7. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2015.
5. Коплстон, Фредерик. Историја на филозофијата, Грција и Рим. Том 1. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016.
6. Коплстон, Фредерик. Историја на филозофијата, Доцна средновековна и ренесансна филозофија. Том 3. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016.
7. Лаертиј, Диоген. Животите и мислењата на славните философи. Прев. Елена Весова Колоска, Ема Андоновска. Скопје: Аз-буки, 2004.
8. Лазаревски Медиќ, Андреј. Беседење со неа. Битола: ДАТА Песнопој, 2021.
9. Маркс, Карл. Фридрих, Енгелс. Манифест на комунистичката партија. Прев. Денко Скаловски. Скопје: Аз-буки, 2008.
10. Мор, Томас. Утопија. Прев. Зоран Анчевски. Скопје: Магор, 2011.
11. Платон. Политеја. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, 2002.
12. Харари, Јувал Ноа. Сапиенс, кратка историја за човековиот род. Прев. Соња Андонова. Скопје: Три, 2018.
Comments