Во Историја на естетиката [1] на К. Е. Гилберт и Х. Кун се провлекува едно прашање кое ми беше и главен поттик, но и инспирација за да го составам овој есеј. Прашањето се однесува на она што веќе го начнувам во насловот односно за тоа дали Платон не пишувал естетика или сè што пишувал било само естетика? Оттука и главното прашање чиј одговор ќе се обидам да го дадам во овој есеј, а тоа е дали Платон во своите естетички теории е конзистентен на себе од почеток до крај или теоријата дадена во Ион се коси со теоријата дадена во Политеја. Во овој есеј ќе ги обработам двете страни од двете можни дихотомии во сфаќањето на Платоновата естетика т.е. есејот ќе го обработи мислењето зошто може целиот опус да се сфати како естетика, зошто може ништо да не се земе за естетичка теорија, зошто можат Платоновите теории да се земат за конзистентни, а зошто за контрадикторни.
Но, најпрво за Платон! Несомнено може да се каже дека философијата на Платон е најуметничка од кој било друг философски систем. Таа е просто уранска, крилата, додека ја читаш те води. Формата, пак, на философскиот Платонов опус е дијалошка, драмска форма, што нужно имплицира на уметничката основа на самиот Платон. Платон покрај философ е познат и како поет. И до ден денешен достапни ни се фрагменти од неговата поезија.
Ѕвезди ти гледаш, о ѕвездо моја! Ах, да сум небо, -
Многуок насочил вид, вечно да гледам во сјај! [2]
Иако ги жртвува своите песни на „Хефестовиот оган“ сепак се спасиле неколку Платонови елегиски облици [3]. Па ваков, несомнено „вивнат“, автор како би можел да ја одбегнува уметноста, неа да ја отфрла или да не ја дозволува во идеалната држава? Тоа е главното прашање кое се провлекува – но дали е така?
Кај Платон може да се сретнат главно две теории поврзани со естетиката – теоријата за божествен ентусијасмос главно претставена во дијалогот Ион и теоријата за местото на уметноста во идеалната држава изложена во дијалогот Политеја. Па најпрво за божествениот ентусијасмос.
Платоновиот божествен ентусијасмос
Низ дијалозите на Платон, терминот ентусијасмос како и други изведенки налик на него се сретнуваат во неколку наврати – во Федар, во Тимај, Менон, Кратил, Гозба, па и во Сократова одбрана, Теајтет, Филеб, како и во Писмата. Сепак главното претставување на поетскиот ентусијазам е во дијалогот кои се однесува директно на ентусијазмот и божествената манија односно дијалот Ион.
Во дијалогот Ион Платон ја зафаќа својата поетичка теорија на ентусијазмот драматски спротиставувајќи две лица и две тези – се натпреваруваат со две спротиставени претпоставки...Ион, возгордеан рапсод брзоплето тврди дека има знаења за Поетот, т.е. за Хомер, па според совршената поетска парадигма, поезијата на Хомера, има, општо, вештина и знаење за поетиката; истовремено...самиот си ги отфрла доказите потврдувајќи ја спротиставената теза, тезата на Сократ дека и поезијата и рапсодиката не се ниту вештина, ниту знаење, туку божјо присуство...сè до определбата на песната како маничен одглас на божествениот глас... [4]
Ваквото божјо присуство е клучно во теоријата на Платон. Во Ион Платон вели дека добрите поети творат поради таа божествена вдахновеност од Музите преку кои доаѓа божјото присуство, додавајќи, во Федар, дека лошите поети се оние кои творат по вештина. Вака поставените работи имплицираат на тоа дека ентусијазмот не е само услов за создавање туку за Добро создавање. Добро сфатено во естетичка смисла, со поттекст: убаво. Па така поетските дела не се човекови творби, туку тие се божески и им припаѓаат на боговите, а самите поети не се ништо друго освен божји толкувачи. Поетот е во состојба на вознесеност кога е врзан со една Муза, а самиот поет не е способен да твори пред да падне во вдахновение. Оттука поетот е нешто трепетно, крилато и свештено, па поетот пее само кога разумот не му е веќе присутен.
Ова сфаќање на божја вдахновеност се потврдува и со согледувањето на етимолошките корени на зборот „ентусијасмос“. Имено, „en“ сфатено како „во“ и „theos“ како Бог, па така етусијасмос би значело да бидеш во Бог или Бог да е во човека. Ентусијасмос како исполнување на душата со божествен вдах кој до човека преку Музите, ослободувајќи се од разумното и од телесното, целосно и манично се оддава на поезијата пеејќи го она коа Боговите ни го зборуваат. И така поезијата кај Платон не е сфатена како вештина, туку како божествена моќ!
Но ваквата теорија и не е непозната ниту пред, ниту после Платона. Но, гледано хронолошки, доколку нурнеме подлабоко низ философиите на раните философи пред Платона, особено низ претсократовските фрагменти ќе увидиме едно интересно појавување на поимот ентусијасмос кај Демокрит, во еден од фрагментите, кој според Дилс, припаѓа на музичките списи, поточно на оној за песништвото или за поезијата. Ентусијазмот кај Демокрит е поставен како критериум за убавината на песните, како основен критериум за пишувањето поезија. И тоа, ентусијазмот поставен иманентно т.е. како дел од неговата поетска структура и физиологија. Ваквото поставување на ентусијазмот, пронајден во волку рани списи т.е. уште кај раните атомисти укажува на постоењето на ваквиот концепт низ општите сфаќања на функционирањето на поетиката [5].
Она што поетот ќе го напише со божествена вдахновеност и свет вдах е исклучително убаво
(Демокрит, B 18 DK) [6]
Ваквото наоѓање на ентусијазмот кај Демокрит дава одличен Schlagwort на Платон за конципирање на својата теорија за поетскиот вдах на музите. Кај Климент Александриски се среќава спомнувањето на Демокрит и Платон во ист контекст со цел објаснување на својот контекст со христијанските учења. Кикерон, исто така, често ги споменува заедно како поткрепа за тврдењето дека нема добар поет без ентусијазам. И денешното толкување на инспирацијата се базира на сличен принцип – in spiritus е буквално латинската варијанта на en theos.
2. Местото на уметноста во идеалната Политеја
Ентусијастичноста е несомнено присутна кај Платон и теоретски и практично. Генерално и низ неговата поезија, бар низ оние фрагментарни стихови кои ни се достапни, како и генерално низ целото книжевно творештво на Платон кое е исклучително поетско-уметнички настроено. Ваквите определби можеме совршено да ги препишиме на теоријата за вдахот од Музите претставена во Ион. Но, она што секогаш кога се зборува за естетиката кај Платона, а е помалку контроверзно, се неговите тези во Политеја.
„Највисоката идеја во царството на идеите е идејата на „доброто“, зашто доброто по себе, апсолутното добро кое е божественото добро, е причина на севкупното постоење. Но, бидејќи доброто постојано оди заедно со вистинитото и со убавото, и во согласност со античкиот идеал за „калокагатија“, односно единството на убавото и на доброто, затоа и може убавината да стане една од најважните категории во системот на Платоновата филозофија. [7]“ Вака накратко е поставена убавината во системот на Платон. Овие идеи се подражавање од овој земен свет, стварите се копии на идеите, се сочинуваат во нив, идеите се дел од нив, но никогаш стварите не се и не можат да се самите идеи. И тука настанува проблемот бидејќи Платоновата метафисика на убавото директно е спротиставена со теоријата на уметноста поставена во Политеја. „Во однос на уметноста Платон е целосно конзервативно настроен, за него подражавањето што е клучен белег на уметноста е нешто што е сосем безвредно, та затоа и уметноста, освен нејзината педагошка функција, нема којзнае какво значење во неговиот филозофски систем, зашто уметноста е „сенка на сенките“, а уметниците, кога не произведуваат дидактички прифатливи дела, треба да бидат критикувани, та дури и прогонети од „идеалната“ држава.“ И кога вака ќе ги поставиме работите, на Платоновата уметност – згаснуваат сите ѕвезди од неговите стихови на почетокот!
Ваквата теза е поставена во Книга 10 на Платоновата Политеја, Платонов дијалог во која е поставена теоријата за неговата идеална држава. Оваа книга, како дел од дијалогот, започнува со елаборирање на презирот кој ликот на Сократ го има кон миметичкото творештво – „Па, да не го прифатиме творештвото доколку е миметичко! [9]“ Е сега, прашањето е зошто!? Кога ја читаме Политеја мораме секогаш пред нас да го имаме контекстот дека се работи за теорија за ИДЕАЛНА држава, односно за концепт кој со текот на историјата на философијата е утопизиран т.е. прогласен за утопија. Ваквиот концепт е содржан и искомбиниран од повеќе философски правци – метафисика, онтологијата, етика, политика, философија на политика, гносеологија, социологија, педагогија итн. Меѓу сите овие како сегмент е опфатена и уметноста, барајќи го нејзиното значење, потребата на луѓето од неа, нејзината функција и тоа каде таа се наоѓа во онтолошката хиерархија и како треба таа да е сместена во еден концепт каде што сè е базирано на праведност и вистина бидејќи „никој не треба да се почитува повеќе од вистината [10]“.
Од така поставените нешта треба и да тргнеме при анализата на местото на уметноста во Платоновата држава. Анализирајќи го прашањето „што е мимеса во целост? [11]“ се тргнува кон елаборацијата на проблемот. Заклучувајќи дека ракотворците создаваат некакви нешта по налик на идејата, дека уметникот е само налик на Демијургот кој ги подражава стварите кои веќе подражаваат некакви идеи, сè до тоа дека миметиката е далеку од вистината и дека тоа е привиден изглед, се доаѓа до заклучокот:
Миметот не знае ништо суштествено за размислување од она што го подражава, туку мимесата претставува некаква играчка, а не сериозно залагање [12]....во име на праведноста, не би го прифатиле миметот во држава која посакува да биде доброзаконита, зашто тој го дразни, го храни и го осилува тој дел на душата, а го уништува разумниот, слично на состојбата на некоја држава во која некој би ги јакнел расипаните граѓани и би им ја доверувал уставноста, додека благородните би ги ништел. Истото ова важи и за миметичкиот поет: овој создава лош устрем во секоја душа, на секој пооделен човек, со тоа што му угодува на неразумниот дел од душата, на оној кој не распознава што е поголемо, а што помало, туку истите нешта ги смета, час за големи, час за ситни, па, создавајќи привидни слики, сосема се одалечува од вистината.[13]
Но, ова е вака во идеална држава т.е. во концептот за неа и уметноста е така позиционирана само со цел задржување на релевантноста на Платоновата политичка идеја при која мора на сè да се внимава со цел задржување на вистинитоста, праведноста и разумноста. Не треба (или не смее) ова да се релативизира и да се конклузира дека Платон мрази уметност или Платон ја обезвреднува уметноста, кај Платона останува теоријата за божественото вдаховдение, а самиот Платон е исклучителен автор со особено приметлива уметничка нишка и во своите дијалози, а особено во неговата поезија.
3. Естетика или не? Контрадикторен или не?
„Дијалозите биле книжевни филозофски есеи, наменети не толку на неговите студенти колку на широката образовна јавност. Платон никогаш не напишал учебник и секогаш одбивал систематски да ја изложи својата филозофија. Се чини дека чувствувал дека светот, во целост, е премногу сложен за да може да се стисне во еден однапред смислен книжевен калап. [14]“ – овој Раселов цитат можеби го дава најсоодветниот одговор на прашањето дали Платон пишува естетика или не. Ништо од философскиот корпус на Платон не може да се земе унифицирано и посветено само на една философска дисциплина. Тоа се теории кои имаат повеќе значења, се повеќеслојни, од нив можат да се извлечат конклузии кои коинцидираат на повеќе дисциплини. Па така, Платоновата естетика со нејзината функција во идеалната држава има и педагошко-воспитна улога, има и гносеолошка позадина, а и соодветствува со Платоновата онтологија т.е. теоријата за двата света – на идеи и на сенки, оттаму имаме и поврзување со етичките премиси, па и со политичкото.
Може и понатаму да се полемизира дали Платон воопшто пишува естетика или пак пишувал антиестетика бидејќи неговата философија има сосема мала или скоро воопшто нема поврзаност со денешното сфаќање на уметноста. Но има и став дека сето пишување на Платон е естетика бидејќи кога тој зборува за уметност зборува воопшто и за вештина (техне), а кога зборува за убаво зборува и за доброто така што може да се извлечат огромни практички, етички, метафисички импликации [15].
Кога станува збор за контрадикторноста или конзистентноста повторно имаме две гледишта за кои може да се каже дека се релевантни. Од еднастрана, гледиштето дека теоријата за ентусијасмос и теоријата за уметноста како сенка на сенките целосно се разминуваат бидејќи едната ја воздига уметноста како божествен проглас, та и божествена ствар, а другата теорија ја сместува уметноста на крајно земјено рамниште, па и дури и под земја. Но релевантно е гледиштето каде што овие теории би постоеле целосно индивидуално и паралелно и нема да бидат во никаков однос бидејќи првата, теоријата за божествен ентусијасмос, функционира и настрана и без разлика на сместувањето на уметноста на небото или на земјата. А релевантно е и бидејќи историјата сведочи дека Платоновата идеална држава не успеала (и покрај двете посети на Сиракуза и обидите за воспоставување на таа држава таму[16]), та таа теорија може да остане само утопизирана и, можеби, неприменлива и може воопшто да не се меша со и во теоријата за божествен ентусијасмос.
Во секој случај и едната и другата теорија и целата (анти)естетика на Платона допринесувале и допринесуваат кон естетичките контемплации. А прашањата за тоа дали Платон е конзистентен, дали е контрадикторен на самиот себе, дали пишува естетика или пишува не-естетика или анти-естетика остануваат вечно дискутирливи налик на антиномии кај кои можат да бидат прифатливи и двата одговори. Само Музите нека нè водат и инспирацијата нека нè исполнува без разлика дали поезијата и уметноста која ја создаваме е на небото или под земјата.
Белешки:
[1] Еверет Гилберт, Катарина. Хелмут, Кун. Историја на естетиката. Прев. Марија Буровска. Скопје: Арс Студио, 2018.
[2] Стара грчка лирика. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, Арс Ламина, 2015. стр. 93. 14.
[3] Според: Елена Колева. Видови хеленска лирика. како поговор на Стара грчка лирика. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, Арс Ламина, 2015.
[4] Според воведната реч на Елена Колева во Платон. Дијалози: Протагора, Евтифрон, Ион. Прев. Елена Колева. Скопје: Култура, 1994. стр. 149.
[5] Според: Tomovska Vesna. Demokritov entuzijazam. Lucida Intervalla, br.39. Beograd: Filozofski fakultet, 2010.
[6] Слободен превод на авторот.
[7] Џепаровски, Иван. Убавина и уметност: од Платон до Кроче; зборник по естетика. Скопје: Магор, 2005. стр. 4.
[8] Исто.
[9] Платон. Политеја. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, 2002. 595а.
[10] Политеја. 595с.
[11] Политеја. 595d.
[12] Политеја. 602b.
[13] Политеја. 605b-d.
[14] Расел, Бертранд. Мудроста на западот. Прев. Јагода Трајковска. Скопје: Три, 2007.
[15] Според: Еверет Гилберт, Катарина. Хелмут, Кун. Историја на естетиката. Прев. Марија Буровска. Скопје: Арс Студио, 2018.
[16] Види: Коплстон, Фредерик. Историја на филозофија: Грција и Рим. Том 1. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016. стр. 127-132.
Библиографија:
Еверет Гилберт, Катарина. Хелмут, Кун. Историја на естетиката. Прев. Марија Буровска. Скопје: Арс Студио, 2018.
Коплстон, Фредерик. Историја на филозофија: Грција и Рим. Том 1. Прев. Весна Ликар. Скопје: Арс Студио, 2016.
Лаертиј, Диоген. Животите и мислењата на старите философи. Прев. Ема Весова Колоска, Ема Андоновска. Скопје: Аз-буки, 2004.
Платон. Дијалози: Протагора, Евтифрон, Ион. Прев. Елена Колева. Скопје: Култура, 1994.
Платон. Политеја. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, 2002.
Расел, Бертранд. Мудроста на западот. Прев. Јагода Трајковска. Скопје: Три, 2007.
Стара грчка лирика. Прев. Елена Колева. Скопје: Три, Арс Ламина, 2015.
Џепаровски, Иван. Убавина и уметност: од Платон до Кроче; зборник по естетика. Скопје: Магор, 2005.
Tomovska Vesna. Demokritov entuzijazam. Lucida Intervalla, br.39. Beograd: Filozofski fakultet, 2010.