Вовед Во овој текст ќе биде разгледана тезата на Нелсон Гудман, која сугерира дека уметноста не е копија на вистинскиот свет и само еден од световите е доволен: вистинскиот или светот на уметноста. За потребите на анализата, која ќе биде изложена, најдобро би било да се подели цитатот и да се постават три прашања:
1. Како философијата ја гледа уметноста? 2. Дали уметноста е копија на вистинскиот свет? 3. Дали само една „проклета ствар“ е доволна? Во првиот дел ќе ги опфатам Питагорејското учење за музиката на универзумот и теориите на Платон изложени во Ион и Политеја и како тие две се меѓусебно противречни. Понатаму, користејќи ги овие две филозофски линии и разработувајќи некои уметнички правци, пред сѐ надреализмот, ќе биде направен обид за одредување дали уметноста навистина го имитира реалниот свет. Со цел да изложам став за исказот на авторот дека „Само една проклета ствар е доволна[1]“, истиот ќе биде разгледан низ призмата на теоријата за слободата предложена од Жан–Пол Сартр. Дополнително, со помош на волунтаристичката философија на Артур Шопенхауер, како и со неговата теорија за уметноста како помошно средство за намалување на страдањето кое ни го дава волјата, ќе видам дали навистина само една од двете работи е доволна и ова ќе се обидам да го поткрепам со дијалектичкиот метод на Хегел. Кон крајот, ќе бидат изведени и завршните разгледби и заклучоци.
I. Уметноста низ очите на философијата
Ако се направи споредба помеѓу уметноста и вистинскиот свет, мора да се објасни што е уметноста и каква е нејзината поврзаност со светот. Една од првите теории за уметноста како компонента на светот во кој живееме, може да биде пронајдена во учењето на Питагора. Основата на неговата и философијата на Питагорејското братство, се броевите и нивната главна цел е да се пронајдат пропорции во секој дел од функционирањето на Светот. Продлабочувајќи го знаењето за броевите, биле особено фасцинирани од музиката, или поконкретно кажано, примената на математиката во полето на музиката. Според нив, сѐ што се движи во универзумот произведува музика и сè е дел од хармонијата, вклучувајќи ги планетите, ѕвездите, всушност, и секој предмет на светот. Причината зошто човекот не е способен да ја слушне таа музика е затоа што тој ја произведува исто така. Очигледно е дека оваа теорија ја гледа музиката како неразделив дел од вистинскиот свет и не само како нешто произведено од нас, туку и од светот.
Не може да се изостави и дејноста на Платон, која впрочем и била инспирирана од Питагора. Неговиот философски концепт, главно, се базира на теоријата за двата света: светот на идеите и светот на сенките. Според него, вистински свет е оној на идеите и сè што можеме да осознаеме е само нивна сенка или поинаку кажано овој свет го подражава светот на идеите. Па, за одредено нешто да биде добро тоа треба да биде, колку што е можно повеќе, добра реплика на идејата што ја репрезентира. Во неговото дело Политеја, тој објаснува како треба да биде организирано едно општество за да функционира најдобро, поточно, како треба да класната структура. Откако ги поставува философите на тронот на државата поради нивната мудрост, откако ја класифицира војската како средна класа бидејќи се најхрабри, а на работниците им ја одредува најнискатата класа, поради нивната скромност, потоа тврди дека уметниците се непотребни за добросостојбата на најдоброто општество. Сето ова поради тоа што ја претставува уметноста како сенка на сенките, па ако подражавањето не е добро, тогаш подражавањето на подражавање е уште полошо.
Теорија која ја се разликува со неговата гореспомената теорија е онаа која е разработена во делото Ион. Таму ја воведува теоријата за божествен ентузијазам, спротивставувајќи ги Ион и Сократ. Ион, возгордеан рапсод, имплицира дека уметноста е само вештина, но Сократ тврди дека секоја уметничка експресија е маничен проглас на Боговите. Така што, користејќи го Сократ за да го искаже својот став, Платон сугерира дека уметноста е нешто надземно. Кога се создава уметност, уметникот се наоѓа во состојба во која телото,умот и гласот му се обземени од музите, Божјите гласнички, и создава уметност која Боговите сакаат да биде создадена. Преку овие филозофски концепти, кои се однесуваат на уметноста, може да се заклучи дека можат да се пронајдат спротивставени теории не само низ историјата, туку дури и во учењата на еден филозоф, во овој случај— Платон.
II. Одредување дали уметноста е копија на постоечкиот свет
Ако се има предвид историјата на уметноста и нејзините пројави низ времето, ќе се увиди дека, почнувајќи од пештерските луѓе, луѓето почнале да ги цртаат своите импресии од секојдневниот живот. Значи, јасно е дека овие дела биле „копии“ на човечките перцепциии знаења за природата. Но, не можат да се спорат Боговите кои ги цртале, а не биле дел од природата, градбите кои ги граделе што претходно не постоеле, облеката која ја шиеле, песните кои гипееле и зборовите кои ги измислувале. Секоја креација, од праисторијата па сè до денес, е артистичко бликнување на човековата свест и потсвест. Користејќи го ова, човекотсе одделил од природата, која би била единствениот вистински свет ако човештвото не постоело. И покрај ова, некои правци во кои се развила уметноста, како што е на пример реализмот, се фокусирани на природата и се трудат да ја доловат што пореално. Додека, кај надреализмот, станува збор за дела кои прикажуваат и (не)реална стварност. Дури и еден надреалист да слика пејзаж, тој би го насликал извитоперено. Во прилог на ова би одела и митологијата. Ако уметноста е копија на вистинскиот свет, тогаш од каде би произлегле делата кои зборуваат за надземни суштества кои не се дел од материјалниот свет? Со помош на креативноста човекот создава нов свет, уметнички свет. Вистинскиот ни ги дава суровините, но не и алатките. Основните алатки се нашиот ум и душа, уметничките четки со кои ги создаваме делата.
Сите претходни аргументации би оделе во прилог на првиот дел од Гудмановата теза дека „Уметноста не е копија на вистинскиот свет“ бидејќи има премногу сегменти кои не се дел од светот.
III. Апстиненција од избор
Вториот дел од тезата на Гудман бара да се направи избор помеѓу уметноста и вистинскиот свет, сугерирајќи дека „Само една проклета ствар е доволна“. Со цел да се направи одлуката дали може еден живот целосно да се посвети на само еден од двата многу важни света, најпрво треба да се разгледа влијанието на овие два света врз човековиот живот. Општоприфатено е дека човекот присегнува кон светот на уметноста кога му е потребно безбедно место, место за ослободување на проблемите и пронаоѓање спас. Додека, вистинскиот свет не е идеален свет кој ние го избираме за живеење, бидејќи е преполн со закани за човештвото. Како што еден од философите кои ги истражуваат длабочините на постоењето, Жан–Пол Сартр, имплицира, ние сме фрлени во овој свет. Никој не е прашан дали сакал воопшто да се роди или дали му се допаѓа местото во кое ќе продолжи да живее. Животот е полн со страдања, но она што навистина е причината за страдањата е тоа што човекот е осуден да избира. Па, со испитувањето на прашањето кој од двата света е доволен и подобар, според Сартр, човекот се изложувана уште повеќе страдање.
Уште еден философ што темелно ги истражува изворите на страдањето е Артур Шопенхауер. За разлика од Сартр, тој ја гледа главната причина за болка во нашата волја, не во изборите помеѓу кои сме распнати. Неговото учење објаснува дека луѓето имаат волја која им е иманентна ним и оваа моќ ги поттикнува да одат напред во животот, освојувајќи повеќе и повеќе простор со цел да го продолжиме нашиот живот. И никогаш нема да биде задоволен човекот бидејќи волјата постојано бара повеќе и повеќе, без разлика колку ја храниме. Понатаму, Шопенхауер ги истражува и начините преку кои може да се намали или минимизира болката, барем за миг да се живее живот без страдање. Доаѓа до заклучок дека постојат три начини за намалување на нејзиното влијание и тоа: контемплирање, сочувствување со туѓата болка и креирање или восприемање на уметнички дела. За потребите на есејот, најпрактично би било да се разгледа третата опција која Шопенхауер ја нуди, поврзана со уметноста. Според неговите објаснувања, на овој начин волјата нѐ напушта за миг, додека се концентрираме на прекрасната креација како што е уметноста. Музиката ја претставува како најдобриот вид на уметност за ослободување од страдањата, бидејќи има најмалку материја, а архитектурата ја прикажува како вид на уметност со најмногу волја присутна во неа.
Следствено, ова е уште една теорија која го определува светот на уметноста како засебен од вистинскиот свет и не само тоа, туку дава и одговор на прашањето: дали само една проклета ствар е доволна? Од овде извлечениот одговор би бил: не. Не е доволен само еден свет бидејќи не може да се одлучи да се живее во светот на умет-носта без, одвреме–навреме, да се биде свесен за сегашниот момент и подобрувањата кои треба да бидат направени. Волјата не дозволува да се избегне страдањето во целост и тоа е во ред. Затоа што ако никогаш човекот не е свесен што е болката, нема да може да ја разликува од задоволството. Овие чувства се целосен контраст едни на други исто како што се вистинскиот и имагинарниот свет. Обата света се потребни бидејќи не би можел да постои ниту едниот без другиот. Потврда за ова може да се побара во Хегеловиот дијалектички метод дека мора да постои антитеза за тезата да биде вистинита и потоа како резултат од нив — синтеза. Според него, борбата на спротивностите е она што го одржува светот. Од Гудмановото тврдење дека една ствар од двете е доволна, може да се извлече следното:
1. теза — Реалниотсвет е доволен;
2. антитеза — Светот на уметноста е доволен;
3. синтеза — Обата света се доволни.
Земајќи го ова предвид, може отворено да се каже дека на човекот му се потребни и двата света, а не само еден. Обата го имаат она што другиот го нема и обата се нужни за добар живот.
Заклучок
Во есејот беше разработена тезата на Нелсон Гудман дека уметноста е засебна ствар од реалниот свет и не е негова копија. За почеток беа разгледани две од првите естетички учења: Питагорејскиот философски концепт за музиката на универзумот и Платоновите суштински разлчични теории дека уметноста е сенка на сенките и резултат на надземна инспирација. Понатаму, разгледувајќи ја историјата на уметноста, посебно внимание беше посветено на надреализмот како доказ дека уметноста честопати знае да биде спротивна од реалноста. По претходните аргументации беше направен обид за согласување со првиот дел од Гудмановата теза. За да се определи дали една од стварите е доволна, кон овој проблем беше пристапено како авторот да изнудува избор помеѓу светот на уметноста и реалниот свет. Но, во духот на Сартровата теорија дека изборот носи страдање, беше апстинирано од избирање. Од друга страна, беше поставен волунтаризмот на Артур Шопенхауер, кој налага дека извор на страдањето е самата волја. Одовде беше извлечен еден од неговите начини за намалување на влијанието на волјата, односно уживање во или креирање на уметност, што нѐ носи чекор поблиску до ставот дека не е доволна само еден „свет“ и дека тие заемно се комплементарни. На крај, со помош на Хегеловиот дијалектички метод се дојде до синтеза која укажувана важноста на обата света. Така што, беше направен обид да се аргументира за тоа дека уметноста не е копијана реалниот свет и против тоа дека само еден „свет“ е доволен.
[1] Нелсон Гудман,Јазиците на уметноста (1976). Текстот е превод на наградениот есеј од Македонскиот натпревар за филозофската олимпијада, одржан во Скопје на 2 април во ПСУ „ЈахјаКемал“. Наслов на темата во оригинал: “Art is not a copy of the real world. One of the damn thingsis enough.”
Текстот е објавен во „Филозофска трибина“ бр.31, изданието е достапно во кафе-книжарницата „Буква“.
Comments