Поезијата како терапија

Пишува: Пино Пограјц

Превод од англиски: Јана Секулоска

Поради тоа газење низ навидум густото (а, всушност, банално) блатиште искуства со дијагностицирана шизофренија и психотични епизоди што е присутно во мојата поезија, бев поканет да говорам на Контемплативни традиции и психотерапија (Contemplative Traditions and Psychotherapy), меѓународна конференција организирана од мојот поранешен терапевт Борут Шкодлар во просторот на Словенечкото здружение во септември 2023. Посетив дел од другите предавања и разговори; некои беа одлични, а други, пак, не беа ништо повеќе од квази-интелектуална мастурбација (како што се очекува на вакви настани). Имам јасно сеќавање од еден (претпоставувам) неприпремен словенечки професор по философија, кој дрдореше за хомонимијата на зборот „spring“ како штотуку да наидел на изразот „spring has sprung“, кога седнал пред микрофонот. Забележав и дека програмата на конференцијата главно се состоеше од професори од областите на психотерапијата, философијата и спиритуалноста. Полу се шегував кога реков дека сум бил поканет како студија на случај, пример за психопат. Меѓутоа – ова им го кажав и на другите присутни – поради тоа што сум себевљубен егзибиционист, тоа навистина не ми пречеше.

Мојот разговор со Шкодлар се одвиваше под насловот „Поетски начини да се преобрази егзистенцијалната болка и да се најде смисла“, па се обидувавме да се држиме до прашањето дали пишувањето поезија може да врши терапевтска улога. Мојот став беше (и сè уште е) дека поезијата може да биде средство за себепотврдување, добредојден разгазен пат во потрагата по соединет ум, вежба за верување во сопствените мисли и сеќавања и за разбирање како и зошто некои од нив можеби нè изневериле – особено важна вежба за луѓето со шизотипични тенденции. Како што вели Џенифер Хуанг: „Поезијата ми помага да се сетам дека, дури и во распарченост, сум цела.“ 

Меѓутоа, сите овие работи, барем за мене, држат вода само кога човек веќе не е распарчен, кога умот се опоравува од психотична епизода. Кога медицинските сестри и лекарите во затвореното одделение ми претставуваа насилна закана, кога другите пациенти беа глумци во мојот личен „Труман шоу“ и кога секој еден ден беше предводен од шеми за побегнување од измачувачкиот вонземјански затвор во кој сум се нашол, не бев способен да пишувам поезија – бев во состојба на постојано разоткривање. Единственото нешто што можев да го направам со парчината од мојот распарчен мозок беше да се пресечам на нив. 

Кога споменав дека бев сведок на неколку одлични предавања на конференцијата, на ум го имав главно тоа на данскиот психијатар Јосеф Парнас. Кога го слушав чувствував катарзично преиспитување на слабите точки на мојата прва психоза. Бев во постојан дијалог со она што тој го кажуваше. 

„Заблудите не се грешки или пропусти во врска со емпиричниот свет.“ Тие можеби наликуваа на невистини, но всушност беа само работи што јас сум ги видел, чул и почувствувал, поминати низ психотичен калеидоскоп. „Има извесна вистина што не може да се спореди со невротипичната дефиниција за вистината.“ Сè беше поврзано, а, кога не беше, јас ќе најдев начин да се осигурам дека е. „Не треба да ги поправаме заблудените пациенти – тоа не е разумно. Треба да им помегнеме да проникнат во одредени работи.“ Јас не ќе можев да закрепнам без тоа бавно, измачувачко делкање, малку по малку, на карпата од убедувања што ја составуваа мојата алтернативна стварност. „Убеденоста ѝ претходи на содржината.“ Кога бев дете, бев постојано убеден дека некој ме гледа, особено кога бев сам дома. „Пациентите јавуваат дека како деца биле склони на хиперрефлексивност.“ Ноќта ми беше време за опсесивно размислување за безбројните начини на кои можеби сум повредил некого без воопшто да сум свесен. Онака како што и тие ме повредиле мене. „Пациентите јавуваат склоност кон самонабљудување – субјектот скока напред-назад помеѓу две места, два квазисубјекта, кои, всушност, се само еден ист субјект.“ Кога на мала возраст станав свесен за мојот квир-идентитет, постојано морав да ги набљудувам висината на мојот глас, млитавоста на моите зглобови, нишањето на моите колкови, сè за да можам да се сокријам. Се соочив со ужасно сознание – дали мојот квир-идентитет, токму оној дел од мојот идентитет што со години се обидував да го одбранам, прифатам и сакам, е една од причините зошто ми се разви шизофренија? На некој начин, е. Но не самото тоа што сум квир, туку секојдневната квирфобија присутна во заедницата каде што пораснав, хомофобијата, бифобијата и трансфобијата од која толку силно се борев да се сокријам. 

Шизофренијата ме научи (меѓу другото) колку е светот нестабилен и неодгатлив па, оттаму, ми помогна да развијам помалку посесивен став кон него. Како што кажа Кристијан Сирник накратко за време на неговото предавање на конференцијата: „Илузијата на контрола е сама по себе психотична.“ Меѓутоа, поради мојот обид за самоубиство во психијатриската болница, нужно беше да одредам едно толкување на распаѓањето на мојата стварност – тука стапува поезијата. Насловот на мојот разговор со Шкодлар можеби звучи клише, но по години закрепнување, поезијата навистина ми помогна да ја претворам сета таа збунетост и болка во нешто што јас го гледам како поголемо. Пишувањето (со цел да се издаде, нешто што подоцна го сфатив) збирка прозаични, наративни песни за мојата прва психоза ме натера да најдам смисла во моите искуства – не да го најдам пословичното добро во секое зло, во ниеден случај, зашто јас намерно одбивам да го преградам целото мое постоење, туку да го заклучам овој дел од мојов живот и да се осмелам да погледам кон она што следува. На некој начин се согласувам со Стањислав Барањчак, кој пишува: „Независно од темата или конкретната посвета, поезијата е секогаш некаков вид протест… За тоа се сите тие метафори и ритми – тоа е само начин значајно да се подредат хаотичните бесмислици на светов и да им се врати одново тежината на злоупотребените зборови. Затоа е толку конкретна и концизна – за да ја отфрли проголтувачката моќ на празните апстракции и статистичките генералности на светов. Затоа толку се зборува во прво лице и толку се гледаат работите строго од гледната точка на поединецот – на тој начин поезијата му се спротивставува на светов кога тој ќе се обиде да го кутне поединецот настрана и што подалеку од сцената.“

Зборовите на Барањчак ме потсетуваат на оние на словенечкиот поет Карло Хмељак. Секоја недела организирам поетска работилница и читачки клуб во Камник, мојот роден град во Словенија, и секој месец на читање каниме по еден познат словенечки поет. Поезијата на Хмељак е екстремно експериментална на лингвистички план – во делови од неговата збирка „Zategadalj“ тој ја доловува својата стварност само преку слогови, звуци и авангардна игра на зборови. Кога ни го посети читачкиот клуб и го прашав за неговиот поетски глас, тој ми кажа (и се надевам дека во вистинско светло го прикажувам неговиот промислен одговор) дека неговата поезија е одзив на фактот што во секојдневните разговори се изразуваме со толкави глупости, како и на фактот што искреното и срдечно искажување на нашиот внатрешен свет е премногу ретко, ако не и сосем невозможно. Хмељак говореше за тоа како, кога бил помлад, се обидувал да го разбере умот на својот книжевен идол Томаж Шаламун, кој им беше, и сè уште им е, идол на многумина. Значително долго време ја читал само поезијата на Шаламун како експеримент за да види дали би можел да пишува со поетскиот глас на Шаламун, да се претвори во него во книжевна смисла. Колку што го разбрав Хмељак, експериментот бил неуспешен. 

Верувам дека многумина поети се стремат кон слична, отсликана цел – не да постанат некој друг (ова очигледно е невозможно), туку да постанат себеси преку пишувањето. Прашањето што го поставуваат уметниците чиј медиум е јазикот е: „Можам ли некогаш навистина да го изразам моево постоење во целост? Или мораме само да се задоволиме со оние кратки погледи во себе што му ги нудиме на светот?“ Јазикот се чини дека ужасно ја ограничува оваа потрага. 

За шизофреничар, проблемот уште толку се компликува од тоа што психозите често се проследени со искршено јас. За време на мојата прва психотична епизода, границите помеѓу тоа кој сум јас и кои се луѓето околу мене станаа, благо речено, нејасни. Ќе чуев реченица што ќе ја кажеше некој сопациент и се прашував дали во него се развила таа мисла или, пак, јас сум ја ставила во него. („Можеби тој мене ми ја испратил – да ја присвојам како своја – одамна? Од кога ни се испреплетени душите?“)

Пишувањето поезија ми беше и сè уште ми е, во одредена смисла, терапија. Ми требаше долго време да можам воопшто да размислувам за работите што ги искусив, а уште подолго, пак, за да ги најдам конечно зборовите што најблиску го кажуваат она што го чувствував. Кога го направив тоа, почувствував олеснување: имам приказна, не се тоа само ситници и парчиња. 

Едно од последните прашања од публиката на конференцијата беше: „Ако си мислел дека затвореното одделение на психијатриската болница било „Труман шоу“, тогаш дали го запозна режисерот?“ Морав да застанам и да размислам пред да одговорам: „Не го запознав. Меѓутоа, некои од другите пациенти ги препознав како партнери, а не глумци. Ми се чинеше дека и тие се во иста каша со мене.“ На конференцијата сè уште не сфаќав и не се сеќавав дека начинот на кој се обидував да се поврзам со тие партнери (кои веројатно ми делуваа така само зашто со нив се сложував) беше преку пишувањето. Со еден пишувавме песни – се подававме со ливче хартија, стих по стих – а со друг, сценарија за филмови. Веќе не комуницирам со ниту еден од нив, но овие искуства исто така ми помагаат да ја согледам моќта на пишаниот збор – неговата способност за интимност, поврзување, искреност и, да – терапија.

---

Текстот првично беше објавен на веб-страница на Европската поетска мрежа „Версополис“ и во оргинал може да го прочитате ТУКА.