За живеењето во балон („бабл“)

Кога живееш во бабл, многу сакаш да зборуваш за тоа дека живееш во бабл. И по дома, и во друштво, многу често ни се случува да зборуваме на долго и на широко за одредени феномени, да ги коментираме моменталните трендови, да играме улога на културни критичари, да ги тврдиме работите како општ факт, а најважно од сè, на сред муабет обавезно барем по еднаш викаме „ама знаеш, сепак, ние живееме во бабл“. Колумнава е за тој бабл.

Веројатно најсоодветен превод на англискиот збор bubble (бабл) е „балон“. Па така, кога понатаму низ колумнава велам балон, мислам на културно-општествен простор или заедница на луѓе кои споделуваат слични ставови, животни стилови, вредности или вкусови, круг од кој ретко се излегува, не затоа што не може, туку затоа што не мора. Во балонот живеат истомисленици и внатре во него се комуницира како во ехо-комора: се разменуваат исклучиво мислења и информации кои ги потврдуваат веќе постоечките ставови, со што се зајакнува чувството дека она кое го мислиме и сакаме, она во кое уживаме и она во кое веруваме е правилното нешто, затоа што секој околу нас го мисли, сака, ужива и верува во истото. Балонот не е универзален и може да заземе многу различни форми, но како концепт најчесто се користи при анализа и критика на современите урбани, неолиберални (културни) елити. Балонот сум се обидувала и се обидувам да го набљудувам однадвор, но штом си внатре во него, тешко се излегува.

***

Размислувајќи за балонот во кој живеам, сфаќам дека не можам да зборувам за момент кога влегувам во него, затоа што таму сум се родила. Кога денеска зборуваме за македонскиот балон, во суштина секако дека зборуваме за скопски балон и секако дека зборуваме за малата, но многу силна и многу добро развиена независна сцена. Велам дека таму сум се родила и мислам на тоа дека моите родители биле во истиот тој балон долго пред јас да постојам, па затоа и сестра ми и јас сме пораснати во него: на свирки, фестивали, изложби, протести, дискусии, дебати. Кога бев во средно и дојде времето да почнам самостојно да излегувам низ град, не влегов во нов свет, туку продолжив да живеам во истиот оној кој го знаев и познавав многу добро, само овој пат тоа го правев без моите. Кога пораснав уште повеќе, особено кога почнав да излегувам и на места каде се среќаваат различни генерации, почнав да ги гледам истите луѓе кои сум ги гледала кога сум излегувала со мајка ми, татко ми или вујко ми, што ме донесе до заклучокот дека во суштина во ниеден момент од моето раѓање, до моите, еве, 22 години, не сум излегла од балонот. 

Откако се преселив, ова ми стана уште поочигледно. Земјата и градот во кои сум родена и израсната ги изедначувам со мојот балон. Секое враќање, уште веднаш се впуштам во истите разговори, на истите места, со истите луѓе. Тоа го правам инстинктивно, во моментот кога стапнувам, се навраќам на истиот ритам кој сум го имала пред да си одам и така пак и пак и пак и пак и пак.

Покрај несомнената симболична големина и значење на овој балон, пред да седнам да ја пишувам колумнава, најтешко ми беше да почнам да го пишувам делот за овој бабл, затоа што не мислам дека имам да кажам нешто ново за него. Високото ниво на самосвест на балонот заморува. Тој е опседнат со себе-анализа, себе-критика, себе-теоризирање, себе-именување, со сопственото значење и сопствената улога во градот и во државата, со сопствените јачини и слабости, со сопствените амбиции и сопствените проблеми. Се собираме и зборуваме за сцената, за независноста, за алтернативата, па потоа пишуваме за она кое веќе сме го зборувале, па потоа го читаме она кое сме го напишале за она кое веќе сме го зборувале. Балонот станува и подмет и предмет, и субјект и објект на нашето делување. Истото го правам моментално, истото го прави и самата „Култура Бета“ и истото го прават сите кои живеат во овој балон. И треба да го прават! Балонот е истовремено и засолниште и градилиште, место каде се учиме да размислуваме, да прашуваме, да создаваме, се учиме како да бидеме дел од нешто. Но, токму ова бидување „дел од нешто“ е истовремено и најсилната и најслабата страна на балонот. Се поставуваат прашањата: чие засолниште е балонот? Колку е тој засолниште за луѓе кои не се внатре во него, кои не се родиле или не пораснале таму, кои немаат родител или другар кој ќе ги внесе? Колку е отворена сцената која толку многу се гордее со сопствената отвореност? Колку балонот заштитува, а колку затвора? Независната сцена речиси целосно се гради врз основа на вредностите и светогледот на самиот балон, што често доведува до ограничување на нејзиниот дофат и досег. Зборуваме за растење и развивање на сцената на еден природен и непретенциозен начин, зборуваме за солидарноста која ја одржува во живот, но истовремено забележуваме дека изгледа како само на неколку луѓе, на неколку групи им е дозволено истата да ја градат. Во секое движење се појавуваат водачи, но водачите не треба да бидат лидери, ниту пак да бидат лице на една сцена, туку само отскочна даска, поттик таа да може да се развива и поттик кон неа да се приклучат нови луѓе. 

Во оваа смисла, можеме да го критикуваме балонот и неговите дебели и тешко пропустливи ѕидови, но од друга страна токму таа цврстина и јасност во вредностите се причината зошто тој постои. Ако ги ублажиме тие вредности за да го направиме балонот попривлечен и подостапен за поширока публика, ризикуваме да ја изгубиме суштината која нè прави различни. Како што радикалните политичари ги ублажуваат своите ставови за да привлечат повеќе гласови, така и сцената може да ја изгуби својата јасна позиција и да стане само уште една од многуте, без јасен глас и смисла. Таа цврстина не е знак на затвореност, туку одраз на длабока посветеност и чувство на припадност кои се неопходни за да опстои и да се развива вистински независна сцена.

***

За да живееш во балон, не мора физички да живееш во едно место, затоа што балонот ги надминува географските граници. Пред две недели, на гости во Варшава дојде другарка ни која моментално живее во Рим, но инаку е од Полска и ни раскажуваше како откако е дојдена, речиси секој муабет ѝ бил за претседателските избори кои следуваа тој викенд. Но, таа не беше зачудена што сите зборуваат за тоа, туку беше зачудена дека секоја личност со која зборувала ќе гласа за истиот кандидат. Разговаравме за тоа колку е интересно што познаваме толку многу луѓе кои сметаме дека се толку поинакви едни од други, кои сме ги запознале во толку различни ситуации, и ете, сепак, сите околу нас гласаат за еден ист човек. Погодете како заврши муабетот? Секако, со „ама знаеш, сепак, ние живееме во бабл“. И навистина живееме. Следниот ден, на трето и четврто место беа екстремно десните кандидати Ментцен и Браун, додека кандидатот за кој зборувавме ние, за кого гласаа речиси сите кои ги познаваме, беше дури шесто место. Што е уште пострашно, меѓу младата популација, во која спаѓаме и другарка ми, и јас и сите оние луѓе кои ги зборувавме, во убедливо водство беше токму Ментцен. 

Резулатите ги видов во метро, враќајќи се дома од новата зграда на Музејот за современата уметност во Варшава, каде гледав филм за животот на квир антропологинка која ја истражува драг културата во Америка. Сите во салата носевме Адидас патики. Следниот ден со колегите од универзитет, каде студирам програма која се нарекува Interdisciplinary Studies on Social Change, на факултетот Artes Liberales, разговаравме за тоа колку сме згрозени, вознемирени, но пред сè зачудени од резултатите, некаде помеѓу предавањето за деколонијални пристапи кон учењето и предавањето за етички методолошки практики. Смешките сами се пишуваат.

Репутацијата за Варшава во Полска е слична со репутацијата на Скопје во Македонија, како што е случајот со повеќето главни градови, кои не само не ја прикажуваат вистинската слика за земјата, туку се своевиден балон во државни рамки. Викендов бевме на теренска работа во Виламовице, мало (и исклучително посебно, но за тоа во некоја друга прилика) гратче на југот на Полска каде живеат околу 3000 жители. Професорите, кои инаку се од таму и од околината, ни раскажаа една анегдота за еден друг наш професор, кој кога првпат дошол во Виламовице и влегол во единствениот ресторан кој таму постои, нарачал соја лате. Келнерката му се изнасмеала и на сите од гратчето им раскажала. Секако, тој професор е од Варшава. Приказнава е смешна и не штети никому, напротив, но може да се земе како пример за еден од најсуштинските проблеми со живеењето во балон: уверени сме дека нашето искуство е универзално. Ако секаде во мојот балон (Варшава) не само што можам да најдам соја лате, туку истото можам да го најдам полесно од обично кафе, претпоставувам дека каде и да одам ситуацијата ќе биде иста. 

Ми текнува и на една ситуација пред некој месец кога со моите бевме во кафана, и девојката на вујко ми кажа дека „Португалците се …“, со што вујко ми не се согласи и рече дека тоа воопшто не е точно, на што таа му врати дека сите Португалци кои ги запознала биле такви, по што вујко ми рече само: „Сите Португалци што ти ги знаеш си ги запознала на летна школа“. Се изнасмеавме, затоа што сите на масата правиме слични генерализации постојано. Да, и јас и сестра ми сме во постојан, секојдневен контакт со странци, но каде се случува тој контакт? Во академски средини, Еразмуси, летни школи, фестивали, меѓународни средби и дружби; со други зборови - во балон. Мајка ми исто така често зборува за тоа како дека секогаш кога некому ќе спомне за нејзината поврзаност со Полска, првото нешто што ѝ го кажуваат луѓето е „аааа, kurwa“, на што таа секогаш одговара дека никогаш во животот нема запознаено Полјак кој вели kurwa. И така, повторно се навраќаме на тоа дека балонот нема фиксна физичка локација, туку дека тој е збир на лични искуства, вредности и навики кои нè следат, без разлика дали сме во Скопје, Варшава или во Виламовице. 

***

За елитизмот на балонот се пишува често и за истиот постојат многу доброразвиени (само)критики, но некако никако да избегаме од него. Ете, пишував, на пример, за турбофолк, и иако сакам да мислам дека сум објективна, пак тоа го правам со доза на надменост, пак избегнувам да го потенцирам и фактот дека турбофолкот за многу луѓе, особено во помалите места на Балканот, е најдостапната, најпознатата, па и најемотивната, најличната музика. Знам дека Бурдје уште одамна пишува за тоа како вкусот ни се оформува во однос на културата во која сме израснати и знам дека таму нема пост-панк свирки и експериментални џем сесии, ниту па сетови на диџеи што пуштаат музика во Котур или во Бафо. Ама исто знам и дека таму има име, помалите места имаат име, многу луѓе имаат име, ама ниедно од тие имиња не е Варшава или Скопје, па, нели, зошто да го запамтам. Но тука доаѓа моментот кога навистина треба да се запрашаме кога и дали треба да го дупнеме балонот. Гледањето надвор од него не треба да се сведува само на препознавање на сопствените привилегии или на самокритика на личната надменост, затоа што и тогаш фокусот останува на нас самите. Вистинското дупнување се случува кога ќе направиме чекор назад, не за да ја напуштиме својата средина, туку за подобро да ја разбереме туѓата. Кога ќе престанеме само да зборуваме за „помали места“ или „некои луѓе“ и кога навистина ќе ги научиме нивните имиња - дури тогаш балонот навистина пука. 

***

Веќе многу долго време забележувам дека губам една карактеристика која ја сметав за една од моите најсилни - оптимизмот. Се будам во страв. Се плашам пред секои избори, се плашам да слушнам кого згазиле на улица денес, се плашам да дознаам во каква состојба се повредените од пожарот во Кочани, се плашам да прочитам што твитнал Трамп или Маск, се плашам да ги видам денешните бројки на убиени деца во Газа, се плашам да ги чујам полициските сирени пред мојот факултет затоа што нечија глава била пресечена со секира на главниот кампус. Светот околу нас активно станува сè погруб и посуров, а фашизмот сè поприсутен и сфаќаме дека тој никогаш не си отишол, туку само се криел, помалку или повеќе успешно.

Во еден ваков страшен свет, балонот станува не луксуз, како досега, туку потреба. Просторите кои ги градиме со љубов, грижа и внимание, каде се развива и опстојува заедницата која е клучна во времиња како овие - тие се отпор. Исто како што Бел Хукс пишува за љубовта како политички чин, така и денес, заедницата станува форма на одбрана. Балоните може и треба да бидат, не простори каде бегаме од реалноста, туку простори каде наоѓаме начин истата да ја промениме. Балонот ја има моќта да биде нашето најсилно оружје и место каде практикуваме радикална солидарност, радикална љубов и радикално другарство. И, можеби, сепак, сè уште сум оптимистка, затоа што верувам дека тие можат да го спасат светот.