РАЗМИСЛИ ЗА „АЛКЕСТИДА“ ЕВРИПИДОВА (обид за трагедизација)

Пишува: Методија Тасевски

Уште кога го привршував читањето на Еврипидовата драма „Алкести́да“, сè повеќе се зачудував, дури и очудував. За Еврипид секогаш се почнувало со нешто налик следново: „третиот од тројцата најславни старогрчки трагедиографи“ или со она Аристотеловото – „најтрагичниот меѓу поетите“ (За поетиката 1453 а 25 = XIII, 30) [1] или со тоа дека тој е најнесветиот/најонесветувачкиот (најдесакрализирачкиот), најчовечкиот/најочовечувачкиот во претставување на митолошките ликови (ликовите од приказните). И сè ова е, се разбира, на место. Сепак, размислите коишто се нужни за „Алкестида“ како да се оставаат за во некој друг спис, иако можеби е природно тие да бидат надоврзани како пример на претходните определби за поетот, а ќе си најдеа пригодно и неопходно место во предговорот кон македонскиот препев на „Алкестида“, кој отсуствува (за што особено ќе се разорача читателот кој знае колку добри предговори содржат нашите преводи на класични дела!). Станува збор за една од почудните антички драми и таа не смее да биде заборавана токму поради таа чудност (а не толку поради мајсторството во неа, што некој може да го противпостави на масата). Моево искуство со многу прашалници оди во прилог на мислењата дека античката книжевност не може да се чита без помошен текст.

Се случува, имено, следново. [2] При венчавањето со Алкестида, кралот Адмет изумил да ѝ принесе жртва на божицата Артеми́да, па таа му пратила змии во брачната одаја, знак што Адмет (како секој нормален човек) го протолкувал како најава на неговата (предвремена, блиска?) смрт. Богот Аполон, кој поради казна служел во домот на Адмет, ја замолил Артемида да му проштава, а успеал и од Мојрите, божиците на судбината, да измоли да може некој друг да умре место Адмет, кога ќе дојде неговиот суден час. Одлично?! Кралот ќе може да си го помине слаткиот живот со љубената непрекинат! Но, приказнава не може да заврши тука; таа сè уште не(доволно) возбудува.

Кога пристигнал тој суден час, никој од пријателите и познаниците на Адмет не сакал да се даде како жртва, а дури ни неговите прастари родители (коишто и онака веќе стапнале со едната нога во гроб: „а беше ред да умрат тие, стари се;“ стих 291). [3] На кралот му нема спас! Единствено неговата најсакана овозможила идните поколенија да ја сметаат за најпожртвуваната сопруга (Со смртта своја таков предмет / на поетите им остави за песни. 453–4; …Брак таков, велам, смртници / да врзат треба или да не се женат. 627–8). И така би – Алкестида се отпоздравува за последен пат со сите (…Таа секому / му дава рака. Никој не е така мал / да не го поздрави и тој да не врати. 193–5), му остава завет на Адмет (нив стопани на домов мој направи ги, / не води им на деца мои маштеа; 304–5), а тој (повторно) ѝ ветува верност (…Штом жива ти / ми беше жена, и по смрт едиинствена / ќе останеш… 328–30). Плачови, тажаленки (Адмет: …подраг мртовец ни кон мене / понаклонет од овој не ќе погребам 432–3; …Ќе ми доаѓаш на сон / да ме израдуваш. Е слатко милиот / и ноќе да го видиш, кога и да е. 354–6; син им, Евмел: …сам останувам / млад без мила мајчичка. 406–7). Кралот наредува целиот град да тагува една година и оди да го подготви погребот. Досега – совршено трагично и трагички поставено!

Наидува митскиот јунак Херакле, барајќи го Адмет. Гледајќи го разжалосен, го распрашува за поводот. Слушнал дека Алкестида ќе умира место него, но не знае дека тоа веќе се случило. [4] Сепак, се откажува од молбата да отседи, да одмори на дворот додека патува за да завршел некоја работа (Кај натажен да дојде гостин товар е. / Кај солзен пријател е грда гоштевка. 540, 542). Адмет го одбива откажувањето и после подолго натегање, Херакле прифаќа. Согласно старото старогрчко начело на гостопримство или побратимство (ξενία /ксени́ја/), кралот го праќа на гозбење (…гости домов не знае / да одбие и чест да не им искаже. 566–7). Зарем ова веќе не излегува од рамките на трагичното и трагичкото за кое предмалку се согласивме?

На погребот, Адмет ги одбива мртовечките дарови од татка си, Ферет. Огорчен е и разгневен:

Ти старец, отстрана гледајќи, пушти друг

да умре, млад, па сега жал по мртвата?

Ни татко ти си вистински, ни онаа

ме родила што вели от’ ме родила

и мајка што се вика… (634–8)

Во искушение штом дојде покажа

ти каков си, па татко мој не те сметам.

Ти сите ги надминуваш во страшливост… (640–2)

…жена туѓа; јас и мајка, праведно

и татко можам да ја сметам неа сал. (646–7)

Дал бог да цркнеш ти и таа со тебе!

Имајќи син, без деца ќе стареете, (734–5)

Од родителите чувствува изблик на неблагодарност:

Што треба среќен човек да доживее,

доживеа: на младост прими кралска власт,

син јас ти бев, на домот наследник,

без деца не ќе умреше, да оставиш

на други имот, пуст да го разграбаат.

Не ќе речеш стар не сум те почитувал (653–8)

…со најголема

бев почит кон тебе, а ти и мајка ми

за тоа ваква љубов ми возвративте. (659–61)

Миговната иронија придонесува за споменатото чувство:

Ти сега раѓај други деца побргу,

на старост да те гледаат и мртов, труп

да украсат, на одар да те положат. (662–4)

Се вообликува во натаженост:

Та лажно сакаат да умрат старците,

ги кудат староста и долговечноста.

Штом смртта блиску дојде, никој не сака

да умре, старост веќе тешка не му е. (669–72)

Татко му му возвраќа исто толку разбудено, го напаѓа и го обвинува за истата неблагодарност, но и за страшливост (кукавичлук)! Се заканува дека триесетте стиха може да ги наголеми во „многу горчини, а лажни – не“ (705). На сцената возбуденоста конечно се враќа и расте, а Адмет пророкува:

Осрамотен ќе умреш; кога – сеедно. (725)

Што е следно? Од просторијата каде што Херакле се гостел излегува слуга и очајува колку ненаситно јадел и пиел, па дури и запеал, заборавајќи го јадот на домаќинот. Десет стиха како пресечени и прелепени од некоја комедија! [5] Се појавува и Херакле, кој му држи предавање на ужалениот слуга за краткоста на животот и од него дознава за вистинската причина за тажењето на градот – смртта на господарката на домот. Решава, во знак на благодарност за неговото гостопримство, да му ја врати на Адмет. И така би – Адмет, вдовец заколнат во верност, прво не сака да (ја) почува на некое време непозната(та) жена в куќи, но, кога конечно прифаќа да ја прими, ја подогледува подобро и се развеселува, а Херакле му раскажува што се случило.

(Адмет:) …Век ќе ни е сега посреќен

од порано, и не кријам от’ среќен сум. (1157–8)

Хорот завршува во убав тон:

Судбината е со многу лица,

боговите се непредвидливи –

на што се надеваш, не доаѓа,

а во безнадежност бог нашол пат.

Така излезе оваа работа. (1159–63)

Ваквиот крај (најмалку од стих 1087, а можеби и од 840) не може да се опише како трагичен, а бидејќи драмава не е во целост трагична, ниту таа не може да се нарече трагедија. Па, сепак, не е ниту комедија, бидејќи нема ништо посебно смешно надвор од веќе споменатата сцена со слугата (749–60), којашто веднаш по овие десетина стиха ја враќа трагичната сценографија (и може да се каже дека таа е подредена на општата трагичност), како и неколкуте реплики од убедувањето на Херакле Адмет да ја земе жената (1087 sqq.). Навистина, крајот е среќен, пријатен, но дали (зарем) треба да се поистоветуваат смешното и среќното? Може само доколку се земе за доволна причина тоа што и смешното и среќното кај човека рашируваат насмевка, но тоа се, сепак, различни чувства. Аристотел за комедијата споменува само дека обработува „грдо, од коешто смешното е само еден дел“ (1449 а 35 = V, 14). [6] Бидејќи последниот дел од „Алкестида“ не е комичен, драмата не може да се нарече ниту трагикомедија!

Погоре се договоривме дека првиот дел овозможува чувствување трагедија. Но, што точно е трагичното/трагичкото? За Аристотел – исполнетоста со страв и жал (1449 b 25 = VI, 16), страдање, штета, болка, измачување (1452 b 10 = XI, 27) поради грешка (1453 a b = XIII, 29). Во драмава – појавата на Смртта? Тоа може да е само страшно. Самиот чин на умирање на Алкестида? Прво, само жално; второ, тоа не е нејзина грешка туку избор. Изборот на таткото и мајката на Адмет да не умрат за него? Истиот одговор се содржи во прашањето.

Зарем не останува само Адмет? Тој многу брзо увидува дека згрешил и станува несреќен (гневен е од порано). Полудува:

Еј тешко мене, еј, еј!

Кај да појдам? Кај да застанам? Што да кажам? Што не? (863–4)

…Камо никогаш

да не се оженев, в дом со неа да не бев!

Блазе на неженети и бездетни (880–2)

На домов праг – о, како ќе пречекорам?

Кој поздрав мој ќе прими, кој ќе одврати?

Со радост зар ќе влезам? Кај да се свртам?

Во дом самотија ќе ме прогонува, (941–4)

Да тешиш – лесно, тешко е да трпиш бол. (1078)

Само да се засилеше ова полудување, „Алкестида“ ќе завршеше како совршена трагедија! „[П]сихолошка[та] борба, која јунакот ја води сам со себе […] станува сè пожестока, за, на крајот, да кулминира со најтрагично доживување.“ (Чадиковска, 1995: 14). Една можност за трагичко разврзување е Адмет да полуди од тага и од гнев и да се самоубие или, во најмала рака, некако телесно да си наштети, за што постојат примери во античките трагедии. И онака веќе смртта го прилекува:

О камо да умрам!

Со судба зла ме роди мајка!

Среќни мртвите ги сметам, нив ги љубам,

во дворци нивни сакам да бидам.

Не се радувам што гледам сончев сјај,

ни по земјава што чекорам. (865–70)

Што ме спречи да скокнам

во гробна јама издлабена, и мртов

да почивам со жена најдобра? (897–9)

нејзиното е подобро од моево.

Та до неа не допира бол никаков,

од многу маки славно се ослободи. (936–8)

(Хорот:) Со време бол ќе стивне; свеж е сè уште.

(Адмет:) Би рекол време, ако време значи смрт. (1085–6)

Приказната би добила складен крај со желбата на Смртта доколку Адмет се убие себеси: „Поголема чест имам кога гине млад.“(55). Но, тој би можел и да го убие татка си или мајка си или, пак, обајцата или, пак, и нив и себеси. Неговиот гнев е насочен и кон нив и кон себеси; иако повеќе зборува за татко му, а на погребот и жолчно се расправаат, не ја заборава ни мајка му (види погоре 638, 866). Аристотел глатко би се вклопил во ваквата приказна: „[Н]о, кога страдањата се вршат меѓу свои луѓе, како на пример, кога […] син татка си, или […] син мајка си ја убива или се готви да ја убие или да стори некое друго слично (злодело), тоа треба поетот да го бара.“ (1453 b 15 = XIV, 31).

Самиот текст, пак, нуди друго (претпоставено) решение, коешто е исто толку можно, веројатно, и одговара на искажаното досега. Ферет вели: „Но ќе им платиш ти на сватоштините. / Маж Акаст не ќе се смета, се разбира, / на сестра смртта ако не ја одмазди.“ (731–3).

Да избереше Адмет (да искористел Еврипид) кое-годе решение од овие три, зарем ќе има(ло) човек кој не ќе сетел жал и страв, дури и само да го чуе раскажано (Аристотел 1453 b 1 = XIV, 31)? Толку непотребни умирања предизвикани од погрешниот избор на еден човек и, воопшто, неговата можност за избор! Од судбината не се бега, а Херакле ги измамил божиците на судбината, отворајќи широк пат на ваква трагична приказна. Да беше „Алкестида“ и завршена по оваа замисла, приказната ќе ја наречевме и трагичка (трагедична) и „Адмет“. Вистинскиот трагичен лик е Адмет, а не Алкестида – грешката е негова [7] и тој ја полни приказната со страв и жал! [8]

Ваква каква што е, „Алкестида“ останува т.н. просатирска драма, иако во антиката била опишана како „сатирска“ и со „промена на судбината како кај комедиите“ (Софрониевски 279–80). Сличностите со сатирската драма се повеќебројни: изведена е четврта по ред (по три трагедии), пократка е од трагедиите, завршува среќно, присутни се фолклорни елементи (мамењето на Смртта); но, недостасуваат главните сатирскодрамски имедатели, хорот од сатири и нивниот предводник Силен. Среќен крај се јавува и во неколку други драми од Еврипид; денес тие би се нарекле романтични; токму овој нов стил на Еврипид се сметал за декадентен (Томовска и Тошева 131, 158).

Останува уште можноста „Алкестида“ во сегашниот облик да предупредува – може ли секој човек да има некое божество-слуга (како Аполон на Адмет), кое ќе му ги среди/средува работите на овој начин? „[П]рикажувањето на неговите [на Еврипидовите] трагедии претставувало поттик за размислување“ (Чадиковска, 1995: 8–9). Дури и Адмет бива предупреден, но само за миг.

---

[1] Во античка смисла, поетот е стихотворец, а поезијата е стиховен книжевен жанр, кој ги опфаќа: епиката (пр. „Илијада“, „Одисеја“, „Ајнеида“), драмата (трагедии, комедии, сатирски драми) и лириката (љубовна, шеговита, родољубна…). Значи, поантичкиот термин ‘поезија’ го стеснил/снижил значењето до еден негов вид (лирика). Промена се случила и кај ‘епика’ – денес тоа дури не е ни поезија, туку проза!

[2] Овде накусо е обработена содржината колку поради потребите на самиот текст, толку и поради тоа што изданието е тешко достапно.

[3] Античките стихови не се римувани и се пишувани во посебни метри (определени, правилни ритми). Најчест драмски метар е јампскиот триметар, составен од шест јамба (шест пара од ненагласен и нагласен слог): ⏑ᐟ ⏑ᐟ ⏑ᐟ ⏑ᐟ ⏑ᐟ ⏑ᐟ. Се среќава во безмалку сите овденаведени стихови.

[4] Херакле: А зошто плачеш? Што ти е умрениот? / Адмет: Па жена. На ум ми е токму жената. (530–1). Идното печатено издание би требало да забележи дека со ‘жена(та)’ Адмет никако не мисли на ‘сопруга’ (иако и двата поима се означуваат со истиот термин – γυνή /гинé/), бидејќи така Херакле веднаш би сфатил дека Алкестида веќе починала. (Зошто инаку би прашувал: „А како жена? Таа род ти е ил’ не?“ во стих 532?) Дознавањето се случува подоцна во драмата (821).

[5] Античката „книга“ била папирусен свиток (пергаментот, иако познат од порано, се зачестува и зацврстува дури во првите векови од новата ера), па ваквото „сечење и лепење“ (како со траките филм во минатиот век) сосем би одговарало на мојава игрива мисла.

[6] „Поетиката“ по долговековното (недо)препишување се зачувала до нашето време со следниот завршок, кој сепак е несигурен: „А за јампските песни и за комедијата…“. Порано Аристотел вели: „Што се однесува до […] и до комедијата, ќе зборуваме подоцна“ (1449 b 20 = VI, 16). Тој на погоренаведеното место го дава познатиот опис (сепак делумен) на комедијата, без да ја ограничи, определи (дефинира) – таму не е наведен целосниот поим на комедијата, како што прави со трагедијата во следната реченица.

[7] Ова мислење се здобива не само со читање на препевот, туку и од изворникот: повеќепати се споменуваат глаголите ἁμαρτάνω /хамартáно/ и ἀμπλακίσκω /амплаки́ско/ со семантика на ‘грешка’ (ἁμαρτία /хамарти́а/, ἀμπλακία /амплаки́а/) (Софрониевски 281–2).

[8] Старогрчките писатели добар дел од своите дела ги поставиле и составиле на митолошка основа, но менувајќи го митот, така што и промените предложени овде не излегуваат од тој обичај.

---

ПРЕПЕВИ НА ЕВРИПИД

Алкестида, Елена, Споулавениот Херакле. Препев и белешки Даница Чадиковска. Скопје: Евро-Балкан Пресс, 2003, 191 стр.

Децата на Херакле. Превод и препев, белешки и предговор (7–19) Валериј Софрониевски. Скопје: Три, 2021, 84 стр.

Електра, Орест, Ифигенија во Таврида. Препев и поговор Даница Чадиковска „Еврипид и неговото време“ 269–82. Скопје: Зумпрес, 1998, 282 стр.

Јон. Превод и препев, белешки и предговор (7–14) Валериј Софрониевски. Скопје: Паблишер, 2020, 110 стр.

Медеја. Превод и препев, дополнувања и белешки, предговор (7–20) Валериј Софрониевски. Скопје: Три, 2023, 126 стр.

Медеја. Препев, белешки и предговор Катерина Колозова „За грчката трагедија и за Еврипид“ 9–28. Скопје: Метафорум, Културна агенција, 1994, 110 стр.

Киклоп. Во: Еврипид, Софокле. Сатирски драми: Киклоп, Ловечки кучиња. Препев, белешки и предговор (7–40) Даниела Тошева-Николовска. Скопје: Магор, 2012, 127 стр.

Трагедии: Медеја. Препев Катерина Колозова. Ифигенија во Таврида, Ифигенија во Авлида, Хиполит, Електра. Препев Даница Чадиковска. Поговор Катерина Колозова „Револуционерноста на трагичниот поет Еврипид“ 409–14. Скопје: Ад Вербум, 2015, 417 стр. (Ѕвезди на светската книжевност) [пробрано  второ издание]

Хекаба, Андромаха, Тројанки. Препев и белешки Даница Чадиковска, поговор Валериј Софрониевски „Семантичко-семиотичка перспектива на ‘женското прашање’ во уметничкиот мит“ 185–204. Скопје: Три, 2002, 205 стр.

Хиполит, Ифигенеја во Авлида, Бакхи. Препев, белешки и предговор Даница Чадиковска „Митот и трагедијата“ 5–19, поговор Елена Колева „Уште неколку белешки за Еврипид“ 261–78. Скопје: Зумпрес, 1995, 280 стр.

ПОЛЗУВАНИ ИЗВОРИ

1. Аполодор. Библиотека: хеленска митологија. Превод, предговор, белешки и показател Весна Томовска. Скопје: Македонска реч, 2009, особено стр. 57.

2. Аристотел. За поетиката. Превод, забелешки и показател Михаил Петрушевски, поговор Катерина Колозова „Поетиката како состав на собитија“ 137–43. Скопје: Ад Вербум, 2015. (Ѕвезди на светската книжевност) [трето издание]

3. Софрониевски, Валериј. Семиотиката и семантиката на леглото во старогрчката поезија. Докторска дисертација под менторство на Елена Колева. Филозофски факултет – Скопје, 2000, поглавјето „Леглото во ’трагедијата‘ ’Алкестида‘“ 279–92, <https://repository.ukim.mk/handle/20.500.12188/2502>. Исто: Поетика на леглото во старогрчката книжевност (семиотичко-семантички рефлексии). Скопје: Магор, 2003, 366 стр.

4. Томовска, Весна и Даниела Тошева. Античка драма. Скопје: Три, 2018, особено стр. 131, 158.

5. Хигин. Митови. Превод, увод, белешки и показател Светлана Кочовска-Стевовиќ. Скопје: Три, 2016, особено стр. 50–1.