ШТО СЕ ЧИТА?: „Рајсфершлус“ од Јулијана Величковска :: Книга што ги изместува границите на традиционалното и очекуваното

Стихозбирката „Рајсфершлус“ е најновата книга на македонската современа поетеса, писателка, уредничка, преведувачка и организаторка на поетски фестивали, Јулијана Величковска. До сега, стихозбирката имаше неколку промоции во Скопје и низ другите градови во Македонија. Читателската јавност имаше можност да прочита неколку критички осврти за книгата и, секако, книгата се здоби со наградата „Браќа Миладиновци“ што ја доделува фестивалот „Струшки вечери на поезијата“ за најдобра поетска книга меѓу две фестивалски изданија, што е и повод за овој текст. 

„Рајсфершлус“ е книга песни во проза составена од четири циклуси: граматички игри, антибајки, подвојувањето и нашите ѕидови со вкупно 26 песни внатре, а сместени во една деконструирана корица со клапни кои се отвораат нанадвор. Пред да влеземе во анализата на песните од „Рајсфершлус“, ред е да се каже и по некој збор за традицијата на пишување песни во проза во рамки на македонскиот книжевен контекст. Во нашата книжевност песните во проза, најчесто, се појавуваат како дел од збирките со поезија, но се појавуваат и како самостојни парчиња на различни места. Единствена антологија на песна во проза (колку што успеав да пронајдам) кај нас е Бденија и виденија приредена од Петко Дабески, а издадена во 2013 година во „Антолог“. Во оваа книга се собрани педесетина автори од првата, втората и третата генерација на македонски поети, како и творештвото на автори од крајот на ХХ и почетокот на овој век. Приредувачот прави еден преглед на најзначајните автори, македонски класици како Конески, Јаневски, Караманов, Цане Андреевски, Петре М. Андреевски, Урошевиќ, Радован Павловски, Ѓузел итн. Оттука, стихозбирката „Рајсфершлус“ е една од ретките книги на македонската сцена која целосно ѝ е оддадена на формата ‘песна во проза’.

Дабески во споменатата антологија истакнува дека историјата на македонската песна во проза започнува со трите лирски тексови во проза на Блаже Конески – Пеперуга, Гулаби и Јоргован – објавени во рамки на стихозбирката Везилка. Конески овие песни во проза од Везилка ги означува како експлицитно лирски, а тоа го потврдува, како што бележи Дабески, и во разговорите со Цане Андреевски кога вели: 

Она што јас го пишувам како песна во проза, не може адекватно да биде изразено во слободен стих. Нити во врзан стих. Ете, во тоа е работата. Тоа може најадекватно да биде изразено како гранична форма меѓу поезијата и прозата. Кон прозата тоа припаѓа повеќе затоа што може да се работи за анегдота дури, за опис на некој настан. Кон поезијата тоа повеќе припаѓа со својот внатрешен поетски набој. Кога ќе го прочита човек тој текст останува со впечатокот дека го облеала, така да кажам, силина на една спонтана поетичност.

Значајно е да се напомене дека ова што Конески го кажува за своите песни во проза се чувствува и во песните на Величковска, имено, дека тие одат кон прозното поради тоа што може да се работи за анегдота или опис на некој настан, но несомнено припаѓаат и на поетското поради силниот поетски набој внатре во песните. Имено, песните во „Рајсфершлус“ ни кажуваат, честопати и опишуваат, понекогаш и раскажуваат, но никогаш целосно не преминуваат во нешто што може да се рече ‘микрофикција’, песните секогаш се исполнети, како што вели Конески, со внатрешен поетски набој. А тој поетски набој е видлив преку ритмичноста на песните, преку римата во песните и во самиот избор на зборови во песните. Па ако сакате и директно во изборот на зборот ‘рајсфершлус’ како попоетско решение за насловот наспроти ‘патент’ – како и што потврдува авторката во интервју дадено за телевизија „Сител“ кога се разговара за ова прашање. И со овие нешта може и да се надмине целата дискусија околу прашањето „Дали ова е поезија или не?“. 

Српската теоретичарка на лирика, Бојана Стојановиќ-Пантовиќ во својата книга „Песна во проза или прозаида“ го нуди зборот ‘прозаида’ како соодветно решение за песните што се пишувани во прозна форма. Овој збор прозаида ја означува токму хибридноста на самата книга бидејќи тоа се песни во прозна форма што само по себе е игра со поетскиот жанр, негово изместување и нудење на читателот еден нов вид на поетско творештво кое ги изместува границите на она што е традиционално и очекувано. Сепак, доколку внимателно го следиме творештвото на Јулијана Величковска, ќе ни стане јасно дека ова играње со жанрот не е нешто ново кај неа. Уште во романот „Годишни времиња“ има апсолутно поместување на жанрот преку кој се создава еден интермедијален роман што, покрај романескната нарација, е исполнет и со поезија и со музика и со ликовна уметност. Ваквата хибридност е значајна бидејќи во стихозбирката „Рајсфершлус“, Јулијана Величковска од една страна стои цврсто на македонската поетска традиција и се потврдува себеси како умешна поетеса, а од друга страна со поместување на границите на формата воспоставува една поетска иновација во македонската книжевност. На некој начин таа и целосно ја реактуелизира песната во проза како поетски жанр и се вбројува себеси во редот на современата европска поетска сцена. Ова го потврдува и поетот и критичар Санде Стојчевски кој вели дека, уште од самото појавување во современата македонска поезија, Величковска се издвојува со поместувањето и надраснувањето на веќе освоените стандарди во компонирање на лирска песна. 

Важно за оваа книга, а и за Величковска како авторка, е храброста и транспарентноста, како што велат Весна Ацевска и Калиа Димитрова во своите рецензии за „Рајсфершлус“. Таа храброст и транспарентност е видлива, најпрво, во игрите со граматичките дефиниции кои излегуваат од лингвистичко-научната сфера и влегуваат во една поетизирана форма во збирката. Потоа, храброста е читлива и во она што авторката го нарекува антибајка давајќи глас на ликовите од стандардните бајки од македонската и светска книжевност и митологија. Понатаму транспарентоста и автопоетичноста, она што Ацевска исто така го бележи за „Рајсфершлус“, се видливи во циклусот подвојувањето каде што можеме да читаме едни интимни, по малку пејсажни и фланеристички записи. И секако, четвртиот и последен дел е нашите ѕидови каде што имаме силни песни што го превртуваат личното искуство во коментирање на глобалното. Тоа е особено видливо во песната „жизел пелико се откажа од нејзиното право на анонимност…“ како еден особено важен момент кога поезијата добива и феминистички проглас, но бележи и еден општочовечки проглас што крикнува во име на Пелико која се реши јавно и силно да зборува за ужасот кој ѝ се случувал

Првиот циклус, наречен граматички игри, а составен од четири песни, е стилски најкомплексниот и најапстрактниот циклус во „Рајсфершлус“. Зошто е тоа така? Бидејќи поетесата, како што веќе забележавме, најпрво ги извлекува граматичките дефиниции од научната сфера и ги внесува во поезијата, а потоа и дополнително ги поетизира ставајќи ги во еден фонетски, звучен, па може да речеме и заумен контекст играјќи си со значењето на самите дефиниции. Песните во овој циклус се силно херметични и ако го бараме одговорот на прашањето „Што сакал поетот да каже со оваа песна?“ тогаш ќе удриме во цврстите ѕидови на поетската реч од овој циклус. Затоа што песните не кажуваат конкретни нешта, не пробуваат да покажат или подучат, туку, напротив, се повеќезначни, богати со стилски фигури и експлодираат со нивната звучност. А интимноста или поетската нежност, која некои читатели можеби и ја очекуваат, се наоѓа некаде подлабоко во песните од овој циклус. Во овие песни може да ја читаме ем традицијата (се к’ти ноќта црна), ем граматиката (поврзуваме зборовни состави со исто со слично или со различно значење), ем играта (спротивен сооднос со од нос нос на кос коски долги јазлести прсти нокти ноќи?), ем љубовта (град градина твоја? / се воспоставил однос на надоврзување… а сепак а сепак не). 

Во вториот циклус антибајки, циклус кој можеби и најмногу се издвои и стана популарен меѓу читателите, поетесата нуди нов глас на (не)познати ликови од светската и домашната книжевност и митологија кои немале можност да зборуваат во „оригиналните“ приказни. Па така, тука можеме со свој глас да ги чуеме Енхедуана, Ангелина, Ехо, Малата сирена, Венди, Црвенкапа, Снежана, Пепелашка, Василиса прекрасна. Во овој циклус авторката го надминува хетеронормативното поставување на овие ликови во постоечките приказни. Тука можеме да ја читаме Црвенкапа како свесна и емпатична личност, Пепелашка не е наивно заљубена во принцот, туку напротив е многу свесна за неговата манипулативната страна, а се бележи и Енхедуана како првата позната (со име!) писателка во историјата на светска книжевност. Со ваквото претставување на ликовите, што претставува феминистички чин, како и со веќеспоменатата песна за Жизел Пелико (која можеби е и единствена песна за Пелико на македонската книжевна сцена) книгата стои силно на браникот на маргинализираното, она што е потиснувано и затскривано од општествената и книжевна стварност.

Во следните два циклуса (подвојувањето и нашите ѕидови) може да се читаат „полирски“ песни во проза. Во овие песни поизразена е емотивноста и автореференцијалноста. Исто така, видлив е лирски субјект кој искрено пее во песните, но никогаш не е јасно дали тој е една личност или повеќе, дали е некаков предмет или, пак, некаква апстракција. Ваквиот непознат и тежок за откривање лирски субјект е уште една од умешните игри на Величковска. Читајќи ја, никогаш до крај не сме сигурни дали тоа што го сфаќаме е тоа што треба да го сфатиме, па одиме одново и одново на препрочитување. И тоа не е лошо оти книжевност што те подзамислува е добра книжевност, книжевност која те враќа назад на почетокот е повеќеслојна и интензивна и книжевност што вреди. Па така, на пример, во првата песна од циклусот подвојување, лирскиот субјект пее:

 понекогаш најблиску до себе сум кога сум најдалеку оддома во тие нови простори во кои ми иде да се дупнам и да истечам да ги исполнам опипувајќи ги новите ѕидови да се притиснам во секој нов раб да се сместам во секое ќоше…  

Тука на почетокот може да речеме дека станува збор за фланеристичка песна, може да помислиме дека станува збор за некаква еротска сцена, можеме да кажеме дека станува збор за песна испеана од позиција на балон или, пак, на река – оваа повеќезначност и го оправдува насловот на циклусот подвојување бидејќи се потврдува амбивалентноста или дијаболичноста на лирскиот субјект. И на крај во циклусот нашите ѕидови лирскиот субјект се повлекува кон себе, зборувајќи за себе, за своите мисли, за своите ставови, за своите ближни – тоа е особено видливо во песната посветена на Пелико која погоре ја истакнавме, тоа е видливо и во песната веднаш по неа (од каде овој страв што како жива се собрал и во мене се вдомил не знам не го препознавам мој е или туѓ е…), а и во таа по неа (понекогаш срцето ми е мал бел молец што од трепетот на срцебиењето ја истресува сета своја тежина…). Со овие песни авторката ја затвора ширината со која почнува. Како инка книгата доаѓа до најтесното во себе, па дури и до смртта, иако почнува со најшироката апстракција во циклусот граматички игри и вели: 

ми згасна жарчето се пеплоса негде меѓу банкарските хартии (...) некако помирени како родител што своето дете им го предава на хирурзите (...) не сака да мисли на најлошото голта подголтнува преголтува (...) оди ти и не плаши се биди во светот ќе се среќаваме ако има касмет пак ќе ти се вратиме. 

За крај, Јулијана Величковска со „Рајфершлус“ ни покажува дека поезијата не само што може, туку и треба да биде и различна и храбра и гласна, поезијата може и треба да ги поместува границите на стандардната форма, на традиционалната суштина на поезијата притоа внимавајќи и на звучноста и на формирањето на поетската слика. Со сето ова, како и со надворешниот „искршен“ изглед на корицата на книгата се создава еден книжевен експеримент што ја надополнува современата македонска поезија со едно дело што ги исполнува сите критериуми за квалитетна и добра стихозбирка.